Kemik İliği Nakli Nedir? Kök Hücre Nakli Yapılabilen Hastalıklar Nelerdir?

Kemik iliği nakli işlemi, kemik iliği nakli, kök hücre nakli, hematopoetik kök hücre nakli gibi çeşitli terimlerle tanımlanır. Bu terimlerin hepsi, kanı oluşturan ana hücrelerin kemik iliğini yenilemek üzere nakledilmesini veya yüksek dozda kemoterapinin etkisinden korunmak üzere saklanmasını ve yüksek doz kemoterapiden sonra kullanılmasını içerir.

Kemik iliği naklinde kök hücrelerin kaynakları, kemik iliği, periferik kan ve kordon kanıdır. Bulaşıcı hastalığı, kan hastalığı, aktif viral hastalığı ve kronik hastalığı bulunmayan sağlıklı bireylerin yapacağı kök hücre bağışı ile lösemi, lenfoma, multiple myeloma gibi kan hastalıklarının tedavisi sağlanabilir.

Kemik iliği naklinin çeşitleri nelerdir?

• Allojeneik kemik iliği nakli: Kemik iliği hastaya uygun bir kişiden alınır. Herhangi bir hastalık kemik iliğini tuttuğu zaman, kemik iliği çalışmadığı zaman veya kemik iliği anormal hücre ürettiği zaman başka bir kişiden kemik iliği nakli etkin bir tedavi yöntemi olabilir. Kardeşler, akrabalar veya akraba dışı yabancı gönüllüler burada verici olabilirler. Alıcı ve verici arasında kan grubu uyumu gerekmez ancak doku antijenlerine moleküler düzeyde bakılarak tam uyum aranır.
• Otolog kemik iliği nakli: Kişinin sağlam olan kendi kemik iliği kullanılır. Lenf kanseri, multiple myeloma veya bazı diğer kanser tiplerinde, daha yüksek dozda kemoterapi kullanımına imkan sağlamak üzere daha önce alınıp saklanan kemik iliğiniz, kemoterapiden sonra hastaya tekrar geri verilir. Böylece sağlam kemik iliği, yüksek dozda kemoterapinin etkisinden korunmuş olur.

Kemik iliği nakli yapılabilen hastalıklar nelerdir?

• Lösemi ve lenfomalar (akut myeloblastik lösemi, akut lenfoblastik lösemi, kronik lenfositik lösemi, kronik myeloid lösemi, Hodgkin lenfoma, Non-Hodgkin lenfoma)
• Multiple myeloma ve diğer plazma hücre hastalıkları (multiple myeloma, Waldenström makroglobulinemiası)
• Ağır aplastik anemi ve diğer kemik iliği yetmezlikleri (ağır aplastik anemi, fankoni anemisi, paroksismal nokturnal hemoglobinüri, saf eritrosit aplazisi)
• Hemoglobinopatiler (beta talasemi majör, orak hücreli anemi)
• Kalıtımsal immün sistem hastalıkları (ağır kombine immün yetmezlik, Wiskott-Aldrich sendromu)
• Kalıtımsal metabolik hastalıklar (Hurler sendromu)
• Miyelodisplastik ve kronik myeloproliferatif hastalıklar (fazla blastlarla refrakter anemi, miyelofibrozis)

Kök hücre nedir?

İnsan bedenindeki tüm yapıların kökenini oluşturan ve kendi kendilerini hızla yenileme yetenekleri bulunan kök hücreler, bazı kanser tipleri dâhil birçok hastalığın tedavisinde umut oluyor. Pıhtılaşmayı sağlayan trombositlerin, oksijen taşıyan alyuvarların ve vücut savunmasını oluşturan akyuvarların kan hücrelerinin üretimi, tüm hayat boyunca, insan vücudundaki yassı kemiklerin içinde, özellikle leğen ve göğüs kemiklerinin içinde kemik iliği sayesinde devam ediyor. Kemik iliği içinde bulunan kan kök hücreleri henüz olgunlaşmamıştır; çeşitli uyarıların etkisiyle ve vücudun ihtiyacına göre kan kök hücreleri alyuvarlara, akyuvarlara ve trombositlere farklılaşırlar.

• Alyuvarlar, oksijeni tüm vücuda taşırlar.
• Akyuvarlar, enfeksiyonla savaşırlar.
• Trombositler, kanamayı durdururlar.

Kemik iliği bağışı nedir?

Kemik iliği kök hücreleri lösemi, lenfoma, multiple myeloma gibi kan hastalıkları, kemik iliği yetmezliklerinin tedavisinde kullanılır. Bunun için alıcı ve verici arasında HLA denilen doku uyumu gereklidir. HLA, bir kişinin dokusunun diğer bir kişiye ne kadar uyduğunu gösterir. HLA doku tipi kalıtsal olup, kişinin kardeşleri varsa ikizi en iyi eşleşme ihtimali olan kişilerdir. Hastanın ailesi içerisinde eşleşme bulunamaz ise tarama akraba olmayan kişiler arasında yapılmaya başlanır. Bir bağışçının, bir hasta için uygun olduğunun belirlenmesi, HLA doku tiplerinin eşleşmesi ile olur.

Kök hücre toplama işlemi nasıl olur?

Kemik iliği naklinde kullanılan kök hücreler vericiden iki şekilde toplanabilir. Birincisi ameliyathane koşullarında ve anestezi altında kalça kemiğinden alınarak yapılır. Kan değerlerinde toplanan miktara bağlı olarak geçici düşüklükler görülebilir ancak 1-2 hafta içerisinde düzelir ve kalıcı değildir.

İkinci yöntemde ise vericiye beş gün boyunca sabah-akşam ilaç uygulanarak, kök hücrelerin kemik iliğinden damar içine çıkması sağlanır ve toplama işlemi anestezi olmaksızın bir cihaz yardımıyla damardan yapılır. Uygulanan ilacın verici üzerinde herhangi olumsuz bir etkisi bugüne kadar gösterilememiştir.

Tüm dünyada yaklaşık olarak 20 yıldır bu ilaçlar kullanılarak yapılan binlerce nakil sonrasında vericilerde kalıcı bir zarar ortaya çıkmamıştır. İlaç uygulandığı sırada ve uygulama bitiminden birkaç gün sonrasına kadar olan dönemde beyaz küre sayısı artar ve sonrasında normale döner. İlaç uygulandığı günlerde basit ağrı kesicilerle düzeltilebilen kemik ağrıları ortaya çıkabilir.

Kemik iliği nakli vericisi için kan grubu uygunluğu aranmaz. Kan gruplarının farklı olması durumunda kullanılacak olan ürün bazı işlemlerden geçirilerek hastaya verilir. Başarılı bir nakilden sonra alıcının kan grubu vericinin kan grubuna dönüşür.

Kimler kemik iliği bağışçısı olabilir?

Sağlıklı ve 18-50 yaş aralığında her kişi kemik iliği bağışçısı olabilir. Kişi, Hepatit B, Hepatit C ve Sifiliz hastalığı geçirmemiş olan, kronik hastalığı bulunmayan, kanser, HIV (AIDS) tanısı almamış olmalıdır.

Kemik iliği bağışı nereye yapılır?

TÜRKÖK, gönüllü bağışçılara ait doku grubu antijeni bilgilerinin depolandığı Kemik İliği Bankasının oluşturulması ve kök hücre nakli ile ilgilenen merkezler arasında koordinasyonun sağlanması amacı ile kurulmuştur. Bağışlar Kızılay kan merkezlerine yapılır.

Kemik iliği bağışında neden kan örneği alınır?

Kan grubunun belirlenmesi ve doku tipleme testlerinin yapılabilmesi ve enfeksiyon hastalıkları açısından test edilmesi (HIV, Hepatit ve Sifiliz) için 3 tüp kan örneği alınır.

Hasta ve gönüllü verici arasında doku uyumu tespit edilirse süreç nasıl ilerler?

TÜRKÖK taramalarında bir hasta ile uyum tespit edilmesinden sonra, Türk Kızılay yetkilisi tarafından bir görüşme gerçekleştirilir. Görüşme sonrası doku uyumunun yeniden değerlendirilmesi için gönüllüden yeni kan örnekleri alınır ve TÜRKÖK Doku Tipleme Laboratuvarına gönderilir.

Uygunluğun belirlenmesi amacı ile gönüllünün ayrıntılı fizik muayenesi yapılır. Elektrokardiyografi, akciğer filmi ve çeşitli testler (idrar, kan testleri ile kadınlar için hamilelik testleri gibi) yapılır. Bu testler kemik iliği bağışının, gönüllüyü ve hastayı herhangi bir risk altına sokmayacağından emin olmak için gerçekleştirilir. Ortalama bir bağış süreci 4-6 haftalık bir zaman aralığında 20-30 saatlik bir süreyi alır.

Kök hücre veya kemik iliği bağışı işlemi nasıl olur?

Periferik kök hücre toplama yöntemi en sık tercih edilen yöntem olup, 4-5 gün süre ile günde 2 kez deri altı G-CSF (Granülosit Koloni Uyarıcı Faktör) uygulanır. Bunun amacı kemik iliğinde yerleşik olarak bulunan kök hücrelerin kana geçmesini sağlamaktır. Son G-CSF dozundan 2 saat sonra steril bir iğne yardımı kol damarından sürekli olarak alınan kan, aferez cihazında ilerler, 4-5 saatlik bir aferez işlemi sonunda kök hücrelerin diğer kan bileşenlerinden ayrılması sağlanır.

Diğer yöntem de kemik iliği toplanmasıdır. İşlemden yaklaşık 1 hafta önce 1 ünite kan alınarak, gönüllüye tekrar verilmek üzere saklanır. Gönüllü vericinin gerekli sağlık kontrolleri ve genel anestezi alıp alamayacağına ilişkin tetkikler yapılıp, hastaneye yatışı gerçekleştirilir. Ameliyathane ortamında, 1 veya 2 saat kadar genel anestezi altında özel bir iğne yardımı ile kalça kemiğinin arkasından (pelvis kemiği) ilerlenerek kök hücreler toplanır.

Kök hücreler sadece yurt içinde mi kullanılır?

Periferik kök hücre veya kemik iliği nakli bekleyen hastalar için ülkemizde ve dünyada nakil olmayı bekleyen herhangi bir hasta için gönüllünün doku test neticeleri değerlendirilir.

Bağış sonrasında görülen yan etkiler nelerdir?

Periferik kök hücre bağışında, aşı uygulaması sonrasında kök hücre toplanmasının ardından; geçici halsizlik hissi, ateş, geçici grip benzeri belirtiler, genel vücut ağrıları görülebilir. Kemik iliği bağışında, dikiş gerektiren bir kesi oluşmaz. Verici genellikle ertesi gün kan tetkikleri yapıldıktan sonra taburcu edilir. Ancak kalça bölgesinde 1-2 gün sürebilen bir ağrı meydana gelebilir. Anesteziye bağlı olarak geçici boğaz ve baş ağrısı gözlenebilir.

Kök hücre verici ve alıcısı birbirleriyle görüşebilir mi?

TÜRKÖK, hasta ve bağışçının gizliliğini korumayı taahhüt eder. Bağışçı ve hastanın kişisel bilgilerinin saklanması yasalar gereğidir. Gizlilik için verilmiş olan bu söz hem bağışçıyı hem de hastayı istenmeyen tanıtım, temaslar, bağışa zorlama ya da para teklif edilmesi gibi durumlardan korumak içindir. Bağışçıya hastayla ilgili sadece hastanın yaş grubu, cinsiyeti ve hastalığı hakkında bilgi verilirken, hastaya ise sadece bağışçının yaş ve cinsiyeti hakkında bilgi verilir.

Kemik iliği nakline ilişkin merak ettiğiniz tüm soruların yanıtlarına ulaşmak için kemikiligi.bayindirhastanesi.com.tr'yi ziyaret edebilir ya da Hematoloji Bölümümüze başvurabilirsiniz. 

Prof. Dr. Ali Uğur Ural
Bayındır Söğütözü Hastanesi Hematoloji ve Kemik İliği Nakli Ünitesi Bölüm Başkanı